Νεάπολις: Η ίδρυση της Νέας Πόλεως (7^ος – 6^ος π.Χ. αι.) οφείλεται στους Έλληνες της Κύμης που είχαν εγκατασταθεί στα παράλια της Καμπανίας από τα μέσα του 8^ου αι. π.Χ.. Μερικούς αιώνες αργότερα η Νεάπολις συγχωνεύεται με το παλιό κέντρο της Παλαιοπόλεως που, σύμφωνα με την παράδοση, πρέπει να είχε αναπτυχθεί γύρω από τον τάφο της σειρήνας Παρθενόπης. Μετά την κατάκτησή της από τη Ρώμη (4^ος π.Χ. αι.), η Νεάπολις θα αναπτυχθεί διατηρώντας τη γλώσσα και τα ελληνικά έθιμα ως το τέλος της Αυτοκρατορίας. Ο ποιητής Στάτιος, που γεννήθηκε εδώ περί το 45 μ.Χ., υμνεί τα «αστικά» της ιδρύματα, τις ανθούσες σπουδές της και τη θρησκεία της. Ο Στράβων τη συγκρίνει με τις πιο καλλιεργημένες πόλεις της Ελλάδας και ο Βιργίλιος εδώ συνέθεσε τα «Γεωργικά» του. Επί Αυτοκρατορίας, η Νεάπολις πλουτίζεται με στοές, παλαίστρες, γυμναστήρια και γίνεται μια προσφιλής διαμονή για την υψηλή ρωμαϊκή κοινωνία. Θα δεχτεί πολύ νωρίς το Χριστιανισμό αλλά, στο έδαφος, τα ίχνη αυτής της εποχής είναι αρκετά σπάνια: ο «τάφος του Βιργίλιου», η ρωμαϊκή στοά του Παυσίλυπου, μερικοί κίονες ναών για την αρχαιότητα, οι κατακόμβες του Σ. Τζενάρο και οι τοιχογραφίες τους για τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους.

Ένας «βράχος ελευθερίας»: Εξόριστος, ο τελευταίος Ρωμαίος αυτοκράτορας της Δύσης, ο Ρωμύλος Αυγουστύλος, πεθαίνει στη Ν(ε)άπολη το 476. Από τότε, η αρκετά σκοτεινή ιστορία της Νεαπόλεως και της νότιας Ιταλίας θα κυριαρχείται από τους αγώνες μεταξύ Λομβαρδών, Βυζαντινών και Σαρακηνών. Χάρη σε μια επιδέξια πολιτική ή χάρη στην τόλμη της, η Νάπολη πετυχαίνει να διατηρήσει την αυτονομία του δουκάτου της και να κρατηθεί με θαυμαστό τρόπο σαν ένας «βράχος ελευθερίας και ανεξαρτησίας». Τον 11^ο αι., επωφελούμενοι από αυτή την ταραγμένη εποχή, οι Νορμανδοί θα επιχειρήσουν την κατάκτηση της Νότιας Ιταλίας και της Σικελίας: το 1440, μια ναπολιτάνικη επιτροπή παραδίδει τα κλειδιά της πόλης στον Ρογήρο Β’, βασιλιά της Σικελίας. Από εκείνη τη χρονολογία υπάρχει το Βασίλειο της Νότιας Ιταλίας που θα διαρκέσει μέχρι το 1860.

Η νορμανδική κληρονομιά περνά ύστερα δια γάμου στη σουηβική δυναστεία των Χοενστάουφεν (1189). Ο Φρειδερίκος Β’ (1194-1250), η επιφανέστερη φυσιογνωμία της, ιδρύει στη Νάπολη (1224) ένα πανεπιστήμιο όπου θα σπουδάσουν εξέχουσες φυσιογνωμίες όπως ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτος και όπου θα διαμορφωθεί η γραφειοκρατία η προοριζόμενη να διοικήσει το βασίλειο.

Επί δύο αιώνες η «πραότητα» των Ανδεγαυών: Απειλούμενοι από τον οίκο της Σουηβίας, οι πάπες καλούν σε βοήθεια τον αδελφό του Αγίου Λουδοβίκου, Κάρολο τον Ανδεγαυό, ο οποίος, αφού νίκησε τα στρατεύματα του Μανφρέδου, πραγματοποίησε μια θριαμβευτική είσοδο στη Νάπολη (1266). Ο Κάρολος μετέφερε τότε από το Παλέρμο στη Νάπολη την πρωτεύουσα του βασιλείου. Είναι γνωστή η αντιπάθεια που θα προκαλέσει η ανδεγαυική δυναστεία (Σικελικός Εσπερινός), αλλά επί δύο αιώνες (13^ος – 14^ος αι.) μια λαμπρή, καλλιτεχνική δραστηριότητα θα ανθήσει στη Νάπολη όπου, χάρη σε Γάλλους αρχιτέκτονες (Πιερ ντε Σωλν, Πιερ ντ’ Αζενκούρ), αναπτύσσεται το γοτθικό στυλ της περιοχής του Λείγηρα (Σ. Κιάρα, Σ. Λορέντσο Ματζιόρε, εκκλησίες της Ντοναρετζίνα και της Ινκορονάτα). Από την κεντρική Ιταλία καταφτάνουν ζωγράφοι (Πιέτρο Καβαλίνι, Σιμόνε Μαρτίνι) και γλύπτες (Τίνο ντι Καμάινο, οι αδελφοί Μπερτίνι).

Αραγωνική Νάπολη: Η κρίση της δυναστείας του οίκου των Ανδεγαυών προκαλεί την έλευση των Αραγωνέζων (Αλφόνσος ο Μεγαλόκαρδος, Φερδινάνδος, …) που επιχειρούν στη Νάπολη σημαντικά έργα (Καστέλ Νουόβο). Αλλού βρίσκεται σε πλήρη άνθηση η Αναγέννηση, αλλά η Νάπολη θα συμμετάσχει ελάχιστα σ’ αυτή τη μεγάλη κίνηση και θα περιοριστεί να δεχτεί αρχιτέκτονες και γλύπτες που έρχονται από το βορρά και που θα της δώσουν μια σφραγίδα καθαρά τοσκανική (Πόρτα Καπουάνα, παλάτσο Κουόμο, παλάτσο Γκραβίνα, Σ. Άννα ντεϊ Λομπάρντι). Η ζωγραφική του 15^ου αιώνα γνωρίζει ισχυρές φλαμανδικές και καταλανικές επιδράσεις, χωρίς όμως να δημιουργήσει σχολή η τεχνοτροπία, χαρακτηριστική της Νάπολης. Οι καλλιτέχνες που εργάζονται στη Νάπολη είναι ξένοι προς την πρωτεύουσα, εκτός από τον Κολαντόνιο που προσεγγίζει τον Βαν Άικ.

Νάπολη πρωτεύουσα μιας ισπανικής επαρχίας: Κατά τη διάρκεια των πολέμων της Ιταλίας ο Κάρολος Η’ θα κάνει μια θριαμβευτική είσοδο στη Νάπολη (1495). Δόξα εφήμερη αφού μετά την ήττα των Γάλλων από τους Ισπανούς (Τσερινιόλα, 1503), ο Λουδοβίκος ΙΒ’ αποποιείται το βασίλειο της Νεαπόλεως το οποίο, επί δύο αιώνες, σε θέση υποτέλειας κάτω από την εξουσία ενός αντιβασιλέα, θα γίνει μια επαρχία της ισπανικής αυτοκρατορίας. Ανάμεσα στους εκπροσώπους του βασιλιά της Ισπανίας μερικοί θ’ αφήσουν την ανάμνηση μιας ιδιαίτερα ζωηρής δραστηριότητας, παράδειγμα ο Πέντρο Αλβαρέζ του Τολέδο (αντιβασιλιάς από το 1532 ως το 1553), ο οποίος μεγαλώνει την πόλη και διατάζει τη διάνοιξη της μακριάς αρτηρίας που έχει σήμερα ακόμη το όνομά του. Αλλά η Νάπολη, όπως όλη η Νότια Ιταλία, γνωρίζει τη φτώχεια: στη σκιά των παλατιών και των εκκλησιών, ένας λαός από άνεργους στοιβάζεται στα «καρτιέρι» (συνοικίες).

Πρωτεύουσα των Βουρβόνων: Μετά τον πόλεμο για τη διαδοχή της Πολωνίας, η συνθήκη της Βιέννης του 1738 αναγνωρίζει ως βασιλιά της Νεαπόλεως και της Σικελίας τον Κάρολο Γ’, γιο του Φιλίππου Ε’ της Ισπανίας. Η Νάπολη ξαναγίνεται πρωτεύουσα μιας αυτόνομης μοναρχίας και οι Βουρβόνοι θα βασιλέψουν ως το 1860, εκτός από τη σύντομη γαλλική παρένθεση (1799, 1806 – 1815). Οι φιλελεύθερες ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης είχαν γίνει ευνοϊκά δεκτές από την αφρόκρεμα της διανόησης αλλά εξαιτίας του αντιθρησκευτικού της χαρακτήρα συναντούσαν την εχθρότητα του λαού. Το 1798 ο Σαμπιονέ βαδίζει κατά της Νεαπόλεως και εγκαθιδρύει την εφήμερη Παρθενόπειο Δημοκρατία που θα καταρρεύσει μετά τις γαλλικές ατυχίες του 1799. Ο Φερδινάνδος Δ’ επιστρέφει αλλά ανάμεσα στους Βουρβόνους και τη διανόηση της επαρχίας το διαζύγιο είναι οριστικό.

Η ναπολεόντεια περίοδος (1806, Ιωσήφ, βασιλιάς της Νεαπόλεως, 1808, Ιωακείμ Μυρά τουφεκίστηκε στο Πίτσο το 1815) θα είναι αρκετά ευεργετική για τη Νάπολη και το σύνολο του βασιλείου που αποτελεί το αντικείμενο μιας γενικής αναδιοργάνωσης στο διοικητικό και οικονομικό επίπεδο. Στη Νάπολη ανοίχτηκαν οι μεγάλοι δρόμοι του Παουζίλιπο και του Καποντιμόντε, δημιουργούνται κολέγια, το αστεροσκοπείο, το ωδείο του Σαν Πιέτρο α Μαϊέλα. Με την επάνοδο των Βουρβόνων (το 1815, ο Φερδινάνδος Δ’ παίρνει τ’ όνομα του Φερδινάνδου Α’, βασιλιά των δύο Σικελιών), οι σχέσεις ανάμεσα στους φιλελεύθερους και τη βασιλεία οξύνονται συνεχώς. Παρατηρείται έτσι η υποβάθμιση ενός καθεστώτος μεταξύ «σφύρας και άκμονος», το οποίο διατηρείται με τον τρόμο και τη διαφθορά. Το Σεπτέμβριο του 1860, πραγματοποιείται η θριαμβευτική πορεία του Γκαριμπάλντι προς τη Νάπολη. Ο Φραγκίσκος Β’, τελευταίος βασιλιάς της Νεαπόλεως, φεύγει για την Γκαέτα και από τότε τα πεπρωμένα της πόλης συγχέονται μ’ εκείνα του βασιλείου της Ιταλίας.

Η Νάπολη σήμερα: Η ενοποίηση της Ιταλίας (1861) είχε σοβαρές συνέπειες στη ναπολιτάνικη οικονομία, η οποία έχανε μονομιάς τα εμπορικά προνόμια που σχετίζονταν με τη θέση που η πόλη κατείχε ως πρωτεύουσα του βασιλείου. Στα «μπάσι», τις φτωχές συνοικίες, μαζεύτηκε ένας πληθυσμός από άνεργους, ενώ οι πιο φτωχοί μετανάστευαν προς πλουσιότερες περιοχές ή χώρες.

Στις τελευταίες δεκαετίες μόνο η Νάπολη γνώρισε κάποια βιομηχανική ανάπτυξη. Η πόλη και τα περίχωρά της που ο πληθυσμός της υπολογίζεται σε περισσότερους από 2.000.000 κατοίκους, περιλαμβάνει σχεδόν όλους τους τύπους βιομηχανιών από τους οποίος πολλοί έχουν διαιρεθεί σε άπειρες μικρές επιχειρήσεις. Η Νάπολη και η περιφέρειά της κατέχουν την πρώτη θέση στην Ιταλία όσον αφορά τη βιομηχανία τροφίμων: κονσερβοποιίες που προμηθεύονται τα φρούτα και τα πρώιμα υλικά της Καμπανίας και το ψάρι της Τυρρηνικής θάλασσας. Η πετροχημική βιομηχανία, τα λιπάσματα, οι τσιμεντοποιίες διευρύνουν συνεχώς το πεδίο δραστηριοτήτων. Το λιμάνι της Νάπολης είναι το πρώτο της Ιταλίας στη διακίνηση ταξιδιωτών και το πέμπτο στη συγκέντρωση εμπορευμάτων.

Ωστόσο η βιομηχανία, παρά την ανάπτυξή της, και ο τριτογενής τομέας, δεν καταφέρνουν να απορροφήσουν την ανεργία που στη Νάπολη είναι ένα χρόνιο κακό. Διαθέτει βέβαια έναν από τους υψηλότερους συντελεστές γεννητικότητας της χώρας, αλλά κατέχει δυστυχώς και το ρεκόρ της ανεργίας με περισσότερο από ένα τέταρτο του ενεργού πληθυσμού. Έτσι, ο εργαζόμενος κόσμος στην πρωτεύουσα του Νότου, την Τρίτη πόλη της χώρας, βρίσκεται σε μια διαρκή κατάσταση αναβρασμού. Κουρασμένος από σειρά οικονομικών και κτηματικών σκανδάλων μιας διεφθαρμένης πόλης, από τις μηχανορραφίες μιας πανίσχυρης Καμόρα που καταληστεύει το ναπολιτάνικο εμπόριο, έχει επανειλημμένα εκδηλώσει με θάρρος τη θέλησή του για αλλαγή.